GÜRAY ÖZÇELİK
Sekiz yıl hapis ve kırbaç cezasına çarptırılan İranlı yönetmen Muhammed Resulof’un Almanya, Fransa ve İran ortak yapımı filmi Kutsal İncirin Tohumu, 77. Cannes Film Festivali’nde Jüri Özel Ödülü kazanan etkileyici bir yapım. Rejime karşı söylemler bulundurduğu gerekçesiyle İran’da yasaklanmasına rağmen Almanya’da birçok film arasından sıyrılarak, Almanya tarihinde Oscar adayı olarak gösterilen ilk İran filmi olma başarısına ulaşmış. 2022 yılında Mahsa Amini’nin hayatını kaybetmesi üzerine İran’da yaşanan olaylardan kendisine filmin çıkış noktası için bir kıvılcım yaratan yönetmen, Kutsal İncirin Tohumu ile baskılar karşısında umutla direnmenin psikolojik ağırlığını kadınların gözünden aleve dönüştürüyor.
Peki filme adını da veren kutsal incir metaforu seyirciye ne mesaj veriyor? Kutsal İncir, farklı iklimlere ve yeni topraklara uyum sağlayabilmesi nedeniyle hızlıca yetişen, yayılmak için kendisini bir başka ağaca bağlayan, kökleriyle başka bir ağacın çevresini abluka altına alıp onu yıpratabilen, öldürebilen bir ağaç türü. Yönetmen burada sadece Tahran’daki rejimin ablukasını metaforik bir yöntemle, oldukça şiirsel bir buluşla ifade etmekle kalmıyor, gün geçtikte tırmanan olayların merkezinden doğan şüphe olgusunun toplumdan aileye sıçrayışına dikkat çekerek hikâyeye derinlik katıyor. Çünkü bu rejim, güven ortamını paramparça eden, yaşamın içinde var olma umudunu körelten, yer yer kitleleri harekete geçiren, dünün ve bugünün yaşamsal hikâyelerini dramatik kılan bir düzen. Özgürlük kavramıyla devlet dinamiklerinin karşı karşıya geldiği filmde yönetmen Muhammed Resulof, alt metni destekleyen katmanlı metaforik düzlemler yaratmayı ustalıkla başarıyor.
Ailenin iliklerine kadar uzanan toplumsal parçalanma
Tahran Devrim Mahkemesi’nde soruşturma hâkimi olan İman, karısı ve iki kızıyla yaşamaktadır. Rejim ve toplum arasında gün geçtikçe büyüyen kaosun sokağa taşmasını sosyal medya üzerinden takip eden Sana ve Rezvan ise ideolojik anlamda aile büyükleriyle ayrışmaktadır. İman ve eşi Najmeh tüm bu sokak olaylarının gölgesinde oldukça kaygılı bir yaşam sürerler. İşini etik bir bakışla yapmaya çalışsa da devlet içindeki üst kesimler tarafından, yaşanan isyanlar karşısında ölüm cezalarına çarptırılmak istenen insanların ölüm kararlarını imzalamak zorunda bırakılan ve üzerinde psikolojik baskı kurulan İman, bir sabah uyandığında devletin kendisini koruması için verdiği silahı kaybederek derin bir paranoyanın içinde hapsolur. İman ve aile bireyleri için hiçbir şey eskisi gibi olmayacaktır. Çünkü bir virüs gibi yayılan şüphe artık aile bireylerine kadar sıçramış, toplumsal parçalanma ailenin iliklerine kadar uzanmıştır.
Najmeh, Tahran’da yaşanan kanlı sokak olaylarından dolayı kocası için telaşlanan, kızlarına karşı ise güçlü görünen iyi yürekli bir annedir. Kocasının hukuki olarak yeni bir göreve getirilmesinin üzerine denk gelen toplumsal isyanlar artık bulundukları sokağa, oturdukları apartmana kadar ulaşınca paranoyak bir yaşamın içinde devinmek kaçınılmaz olur. Sana ve Rezvan aile büyüklerine göre daha çağdaş daha aydın bir düşünceye sahiptir. Devleti ve hukuksuzluğu temsil eden aile babası İman’a karşılık, toplumsal ve siyasi karışıklıkta tarafını belli eden Sana ve Rezvan – yani özgürlükçü ve direnişçi ruh – karşı karşıya gelir. Bu zıtlığın arasındaki en önemli dramatik figür ise kocası ve kızları arasında orta yolu bulmaya çalışan Najmeh’tir.
Ülkedeki karmaşanın yarattığı hasarlı zihin labirenti
İman’ın soruşturma hâkimi olduğunu toplum korkusundan dolayı herkesten saklamayı tercih eden Najmeh, Rezvan’ın sokak olaylarında yaralanan arkadaşının evlerine getirilmesi üzerine kendini vicdani bir muhakeme içinde bulur. Yüzünden yaralanan kıza karşı başlarda sokak olaylarına katılmasından dolayı önyargılı davransa da hem anne hem de kadın güdüleri bu yaralı kıza karşı katı davranmasına izin vermez. Yaralı kızın iyi olması için onun tedavisine yardım eden Najmeh’in bu tavrı, aslında rejim tarafında yer alan kadınların dahi bir şekilde baskılandığını, erkek egemen dünyanın kıskacında hapsolduğunu ve yüreğindeki merhameti gözler önüne serer.
Ailecek sofraya oturulan akşam yemeğinde kızlarının bu baskıcı rejim hakkında karşı bir düşünceye sahip olmasıyla yüzleşen İman, çaresizce içine attığı öfkeyle sofrayı terk eder. Bu gelişmenin ışığında sabah uyandığında silahının kaybolmasının üzerine aklına gelen ilk şüpheliler ise kızlarıdır. Najmeh, kızlarının odasını didik didik arasa da silah ortaya çıkmaz. Rezvan ve Sana silahın kendilerinde olmadığını söyler. Siyasi karışıklıklar artmış, toplumsal isyanlar yükselmiş ve artık rejim için çalışanların adreslerinin ifşa olması gündeme gelmiştir. İman, daha fazla bu paranoyak yaşama ayak uyduramaz ve ailesini de yanına alarak şehir merkezinin uzağındaki doğduğu eve gider. Silahın kaybolmasıyla ilgili kamera karşısında ailesini sorguya çeken İman, zamanla duygularının ve aklının kontrolünü sağlamakta güçlük çeker ve hem karısını hem de büyük kızını kapalı bir alana kilitleyerek cezalandırır. Küçük kız Sana ise kendini kurtarmış ve kaçmıştır. İman’ın silahını alan kişi küçük kız Sana’dır. İman, devleti ve rejimi temsil ederken küçük kız Sana ise çağdaş düşünen, aydın, isyan eden bir zihni temsil eder. Filmin sonunda aile arasındaki kaçma ve kovalama sahnesi, ülkedeki karmaşanın aile üzerinde yarattığı hasarlı zihin labirentinin yansımasıdır. Uzun süren bir kovalamacanın ardından Sana babasıyla karşı karşıya kalır ve sonucunda çağdaş bir görüşe sahip kadın direnişi, baskıcı erkek otoritesini yener.
Film dramatik malzemesiyle, alt metni destekleyen hikâyelerin gerçek görüntülerden yararlanılarak aktarılmasıyla, karakterlerin temsil ettiği sınıfsal anlamlarla, psikolojik ve sosyolojik etmenlerin derin işlenmesiyle ve her şeyden öte hayatları pahasına bu filmi İran’da çekme cesaretini gösteren ekibiyle büyük bir alkışı hak ediyor.
